စာသင္ေက်ာင္းမ်ား ဘယ္ကစ – ကမၻာ့လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား (၁၁)

ေဖေဖာ္၀ါရီ ၂၆၊ ၂၀၁၆

M-Media

ရာဇာ တင္ဆက္သည္

(အပတ္စဥ္ ေသာၾကာေန႔တုိင္း ေဖာ္ျပသြားပါမည္)

ဥဇဘက္ကစၥတန္ႏုိင္ငံ ဆာမာရ္ကန္ေဒသမွ မြတ္စလင္မ်ား တည္ေဆာက္ခဲ့သည့္ ေရွးေဟာင္း စာသင္ေက်ာင္းတစ္ခု

– ကၽြန္ေတာ္တုိ႔ရဲ႕ ကေလးဘ၀ကုိ စာသင္ေက်ာင္းမွာ ကုန္ဆံုးၿပီးတဲ့ေနာက္ပုိင္း အႏွစ္သက္ဆံုး ဆရာ၊ ဆရာမေတြ၊ စိတ္အပ်က္ဆံုးဘာသာရပ္ေတြ စသျဖင့္ ကၽြန္ေတာ္တုိ႔မွာ ရွိခဲ့သလုိ ကာယအခ်ိန္ကေန စာေမးပြဲအထိ တသသေျပာဆုိေနၾကရမယ့္ အမွတ္တရေပါင္းမ်ားစြာလည္း က်န္ရစ္ေနမွာ မလြဲမေသြဘဲ ျဖစ္ပါတယ္။ ေက်ာင္းသားဘ၀ အခ်ိန္စာရင္းရဲ႕ ပံုသြင္းမႈနဲ႔ ႀကီးျပင္းလာခဲ့ရတဲ့ ကၽြန္ေတာ္တုိ႔ရဲ႕ ဘ၀ေတြဟာ ေနာက္ဆံုးမွာေတာ့ ပညာရည္ျပည့္၀တဲ့ လူသားတစ္ေယာက္အျဖစ္ လူ႕ေလာကအလယ္ ၀င့္ထည္ ရပ္တည္ ႏုိင္ခဲ့ပါေတာ့တယ္။

လြန္ခဲ့တဲ့ႏွစ္ ေထာင္ေပါင္းမ်ားစြာအရင္က မြတ္စလင္တုိင္းျပည္ေတြမွာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြဟာ စာသင္ေက်ာင္းေတြ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြဟာ ၀တ္ျပဳရာေနရာနဲ႔ ပညာသင္ၾကားရာေနရာေတြ ျဖစ္တာေၾကာင့္ အဲဒီအခ်ိန္တုန္းက ဘာသာတရားနဲ႔ အသိပညာမွာ ျခားနားမႈ မရွိသေလာက္ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ဗလီသင္႐ုိးညႊန္းတမ္းေတြမွာ ၀ိဇၨာသိပၸံ ဘာသာရပ္တြင္ ပါ၀င္ၿပီး ဘာသာတရားနဲ႔ သိပၸံပညာဟာ တစ္ပူးပူးတစ္တြဲတြဲရွိခဲ့ကာ ဒီလုိအေျခအေနမ်ိဳးကုိ ကမၻာ့ရဲ႕ အျခားေဒသေတြမွာ ျမင္ေတြ႕ရျခင္း မရွိခဲ့ပါဘူး။ ဒိန္းမတ္လူမ်ိဳး သမုိင္းပညာရွင္ ယုိဟန္နက္စ္ ပက္ဒါဆန္ (Johannes Pedersen) က “တစ္ဦးတစ္ေယာက္အဖုိ႔ ႏွစ္ခုစလံုး ေလ့လာဆည္းပူးလုိရေအာင္ ပညာေရးဟာ ဘာသာတရားနဲ႔ ပူးပူးကပ္ကပ္ ဆက္ႏြယ္ေနခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီပညာေရးက အတြင္းအဇၩတ ၿငိမ္းေအးမႈ၊ ဘုရားသခင္ရဲ႕ အမိန္႔ေတာ္ကုိ နာခံမႈေတြကုိလည္း ျဖစ္ထြန္းေစပါတယ္။ ၿပီးေတာ့ ပညာရွိေတြဟာ ေရာင္းရဲတင္းတိမ္မႈ ရွိၾကယံုသာမက အျခားသူေတြအတြက္ ေပးဆပ္အနစ္နာခံဖုိ႔ လႈံ႕ေဆာ္ေပးတဲ့ ပညာေရးမ်ိဳးလည္း ျဖစ္ပါတယ္” လုိ႔ မွတ္ခ်က္ျပဳခဲ့ပါတယ္။

တမန္ေတာ္ မုဟမၼဒ္သခင္ (ၿငိမ္းခ်မ္သာယာမႈ သက္ေရာက္ပါေစ) က ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြကုိ အသိပညာမွ်ေ၀ေရးစင္တာ၊ သင္ၾကားေရးစင္တာနဲ႔ ပညာေရးဆုိင္ရာ စီမံခန္႔ခြဲေရးစင္တာေတြအျဖစ္ ျပဳလုပ္ခဲ့ပါတယ္။ ဘယ္ေနရာမွာပဲ ဗလီေဆာက္ေဆာက္ အေျခခံပညာေရးကုိ သင္ေပးၾကပါတယ္။ မုဟမၼသခင္ဟာ အာရပ္မ်ိဳးႏြယ္စုတုိင္းကုိ ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ သင္ၾကားပုိ႔ခ်ေပးတဲ့ ဆရာေတြ ေစလႊတ္ခဲ့ၿပီး အဲဒီဆရာေတြကုိ အာလင္မ္ (Ahl al-’ilm) လုိ႔ ေခၚဆုိကာ ‘အသိပညာ ျပည့္စံုၾကသူမ်ား’ လုိ႔ အဓိပၸါယ္ရပါတယ္။ ဒီနည္းလမ္းနဲ႔ပဲ ပညာေရးဟာ ေနရာတုိင္းကို ျပန္႔ႏွံ႔ေရာက္ရွိသြားခဲ့ၿပီး ေနရာအႏွံ႔ေျခဆန္႔ၾကတဲ့ အာလင္မ္ေတြဟာ သူတို႔ရဲ႕ အသိပညာကုိ မွ်ေ၀ေပးရင္း ဘ၀အသက္တာကုိ ကုန္ဆံုးခဲ့ၾကပါတယ္။ ၁၀ ရာစု ပထ၀ီပညာရွင္၊ ကုန္သည္နဲ႔ ခရီးသြားျဖစ္သူ အစ္ဗေန႔ ေဟာ္ကဲလ္ (Ibn Hawqal) က အီတလီႏုိင္ငံ ပါလာမုိကုိ သူေရာက္ရွိခဲ့တဲ့အခ်ိန္မွာ မူလတန္းဆရာ ၃၀၀ ေလာက္ ရွိတယ္လုိ႔ မွတ္တမ္းတင္ခဲ့ပါတယ္။

၇ ရာစု တမန္ေတာ္ မုဟမၼဒ္သခင္ ေခတ္ကာလတုန္းက မဒီနာမွာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ ၉ လံုး ရွိခဲ့ပါတယ္။ မဒီနာက ပထမဆံုး စာသင္ေက်ာင္းဟာ သကၠရာဇ္ ၆၂၂ ခုႏွစ္မွာ ေပၚထြက္လာခဲ့ၿပီး အဲဒီ ပညာသင္ၾကားေရး အယူအဆဟာ ျပန္႔ႏွံ႔သြားခဲ့ကာ ၇၄၄ ခုႏွစ္မွာေတာ့ ဆီးရီးယားႏုိင္ငံ ဒမတ္စကတ္ၿမိဳ႕မွာ ေနာက္ထပ္ စာသင္ေက်ာင္းတစ္ေက်ာင္း ေပၚေပါက္လာခဲ့ပါတယ္။ ၈ ရာစု စပိန္ႏုိင္ငံ ေကာ္ဒုိဘာၿမိဳ႕မွာလည္း စာသင္ေက်ာင္းေတြ ေပၚေပါက္လာခဲ့ၿပီး ၉ ရာစုမွာေတာ့ အစၥလာမ့္အင္ပါယာ လက္ေအာက္မွာရွိတဲ့ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္တုိင္းမွာ အမ်ိဳးသား၊ အမ်ိဳးသမီးေတြအတြက္ မူလတန္းစာသင္ေက်ာင္း တစ္ခုစီ ရွိလာခဲ့ပါေတာ့တယ္။

အဲဒီေခတ္ကာလမွာ အသက္ ၆ ႏွစ္ျပည့္ၿပီဆုိတာနဲ႔ ခ်မ္းသာတဲ့ ကေလးေတြကလြဲလုိ႔ ေယာက်္ားေလးေတြနဲ႔ မိန္းကေလးအခ်ိဳ႕ဟာ မူလတန္းပညာေရးကုိ စတင္သင္ယူရပါတယ္။ (ခ်မ္းသာတဲ့ ကေလးေတြကေတာ့ အိမ္မွာ ဆရာေခၚသင္ၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္) က်ဴရွင္ေတြက မ်ားေသာအားျဖင့္ အခမဲ့ျဖစ္ၿပီး လခေပးရရင္လည္း အနည္းငယ္သာျဖစ္တာေၾကာင့္ အေျခခံလူတန္းစားအားလံုး တက္ေရာက္ႏုိင္ၾကပါတယ္။ အစၥလာမ့္အင္ပါယာလက္ထက္က ပညာေရးစနစ္မွာ အေရးအသား ေလ့က်င့္ခန္းရဲ႕ ပထမဆံုးသင္ခန္းစာက အလႅာဟ္အရွင္ျမတ္ရဲ႕ ဂုဏ္ေတာ္ ၉၉ ပါးနဲ႔ ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ထဲက လြယ္ကူတဲ့ ပါဒေတာ္အခ်ိဳ႕ကုိ ေရးသားေလ့က်င့္ရတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ေနာက္ပုိင္းမွာေတာ့ ကုန္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္တစ္အုပ္လံုးနဲ႔ အရစ္မသစ္ သခ်ၤာပညာေတြကုိ အဆင့္လုိက္ သင္ၾကားရပါတယ္။

၁၀ ရာစု ေရာက္တဲ့အခ်ိန္မွာ အစၥလာမ့္အင္ပါယာရဲ႕ ပညာေရးစနစ္ဟာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြက ဖယ္ခြာၿပီး ဆရာေတြရဲ႕အိမ္မွာ သင္ၾကားတဲ့အဆင့္ကုိ ေရာက္ရွိလာပါတယ္။ ဒီလုိနည္းလမ္းနဲ႔ပဲ သီးသန္႔စာသင္ေက်ာင္းေတြဟာ တစ္ျဖည္းျဖည္း ေပၚထြက္လာခဲ့ၿပီး ဒီ စာသင္ေက်ာင္းေတြကုိ ပါရွားျပည္မွာ ပထမဆံုး ေတြ႕ျမင္ႏုိင္ပါတယ္။ ေနာက္ပုိင္း ၁၀၆၆ ခုႏွစ္ ေရာက္တဲ့အခါမွာေတာ့ ဆဲလ္ဂ်ဳက္ (Seljuk-တူရကီ) ေတြဟာ နီဇမ္မီယာစာသင္ေက်ာင္း (Nizamiyah) ကုိ တည္ေထာင္ခဲ့ၿပီး ဒီနာမည္ဟာ ဘဂၢဒတ္မွာ စာသင္ေက်ာင္းတည္ေထာင္သူ ဗီဇီယာ နီဇမ္ အလ္-မြလ္က္ (Vizier Nizam al-Mulk) ရဲ႕ အမည္ကုိ မွည့္ေခၚထားတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီ နီဇမ္မီယာ စာသင္ေက်ာင္းဟာ သီးျခားစာသင္ေဆာင္ေတြရွိတဲ့ ကမၻာ့ ပထမဆံုး စာသင္ေက်ာင္းျဖစ္ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ စာသင္ေက်ာင္းေတြကုိ တည္ေထာင္တာ၊ ေက်ာင္းဆရာေတြကုိ လစာသတ္မွတ္ၿပီး ခန္႔ထားတာ စတဲ့ စနစ္ေတြကေတာ့ အစၥလာမ္ေပၚထြန္းစ ေစာေစာပုိင္းကာလကတည္းက ရွိခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။

မြတ္စလင္ေတြဟာ အျခားအေဆာက္အဦးေတြလုိပဲ စာသင္ေက်ာင္းေတြကုိလည္း အကုန္အက်ခံကာ အလွပဆံုးျဖစ္ေအာင္ ဖန္တီးတည္ေဆာက္ၾကပါတယ္။ ေက်ာင္းတစ္ေက်ာင္းခ်င္းစီမွာ ကစားကြင္းတစ္ခု ပန္းဥယ်ာဥ္ တစ္ခုကေန ၄ ခုအထိ ပါ၀င္တတ္ၿပီး၊ ကစားကြင္းအမ်ားစုဟာလည္း အမိုးခံုးပါ၀င္တဲ့ ေဟာခန္းနဲ႔ တစ္ဆက္တည္း ဆက္သြယ္ထားတတ္ပါတယ္။ အဲဒီေဟာခန္းကုိေတာ့ စာသင္ၾကားဖုိ႔ ဒါမွမဟုတ္ စုေပါင္း၀တ္ျပဳဖုိ႔အတြက္ အသံုးျပဳၾကပါတယ္။ အစၥလာမ့္အင္ပါယာလက္ထက္က စာသင္ေက်ာင္းေတြကုိ ႏုိင္ငံေတာ္ ဒါမွမဟုတ္ အုပ္ခ်ဳပ္သူဘုရင္က တုိက္႐ုိက္ကြပ္ကဲျဖစ္ၿပီး အဲဒီေက်ာင္းေတြမွာ ပညာသင္ၾကားတဲ့ ဆရာေတြဟာ သတ္မွတ္ထားတဲ့ အသိအမွတ္ျပဳလက္မွတ္ ရွိရပါတယ္။

၁၄ ရာစုက စာသင္ေက်ာင္းေတြကုိ ႀကီးၾကပ္ကြပ္ကဲသူ အစ္ဗေန႔ အလ္-ဟာဂ်္ (Ibn al-Hajj) ကေတာ့ သူ႕ေခတ္သူ႕အခါက စာသင္ေက်ာင္းစည္းကမ္းေတြကုိ ဒီလုိသတ္မွတ္ခဲ့ပါတယ္။

“စာသင္ေက်ာင္းမ်ားမွာ ေစ်းမ်ား၊ သုိ႔မဟုတ္ လူသြားလူလာမ်ားသည့္ ေနရာတြင္ ရွိရမည္။ သီးသန္႔ေနရာ မျဖစ္ေစရ။ စာသင္ေက်ာင္းမ်ားမွာ စာသင္ၾကားရာေနရာျဖစ္ၿပီး ေပ်ာ္ပြဲစား႐ံုမဟုတ္သျဖင့္ ေက်ာင္းသားမ်ားအေနျဖင့္ မုန္႔မ်ား ေက်ာင္းအတြင္းသုိ႔ မယူလာရ။ အတန္းမ်ားအား စီမံခန္႔ခြဲရန္ႏွင့္ လာေရာက္ေလ့လာသူမ်ားအား ၎တုိ႔၏ အဆင့္အလုိက္ ေနရာခ်ထားေပးရန္ အတန္းပုိင္မ်ားတြင္ လက္ေထာက္တစ္ဦးစီ ရွိရမည္။ အဆုိပါလက္ေထာက္မွာ အိပ္ငိုက္ေနသူမ်ားကုိ ႏႈိးေပးရမည္။ စာသင္ခန္းတြင္ လုပ္ေဆာင္ရမည္မ်ားကုိ မလုပ္ဘဲ၊ မလုပ္ေဆာင္ရမည္မ်ားကုိ လုပ္ေဆာင္သူမ်ားအား ၎က သတိေပးရမည္။ ဆရာ၏သင္ၾကားခ်က္မ်ားကုိ နာယူမွတ္သားႏုိင္ေစရန္ ေက်ာင္းသားမ်ားကုိ ၎က သတိေပးရမည္။ စာသင္ခန္းအတြင္း စကားေျပာျခင္း၊ ရယ္ေမာျခင္း၊ ေလွာင္ေျပာင္ျခင္းတုိ႔ကုိ ပိတ္ပင္တားျမစ္သည္။”

၁၅ ရာစုေလာက္မွာေတာ့ ေအာ္တုိမန္ေတြဟာ စာသင္ေက်ာင္းစနစ္ကို ေတာ္လွန္ေျပာင္းလဲခဲ့ၿပီး အစၥတန္ဘူလ္ (Istanbul) နဲ႔  အီဒါရ္နီ (Edirne) ၿမိဳ႕ေတြမွာ ၿခံနဲ႔၀န္းနဲ႔ တည္ေဆာက္ထားတဲ့ စာသင္ေက်ာင္းေတြကုိ ေဆာက္လုပ္ခဲ့ပါတယ္။ ေအာ္တုိမန္ေတြရဲ႕ ပညာေရးစနစ္ကုိ ကူလီယီ (Kulliye) လုိ႔ ေခၚဆုိၿပီး အေဆာင္တစ္ေဆာင္နဲ႔တစ္ေဆာင္ ေျပာင္းတက္ရတဲ့ ပညာေရးမ်ိဳးလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ ေက်ာင္းရဲ႕ ပရ၀ုဏ္အတြင္းမွာေတာ့ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ တစ္လံုး၊ ေဆး႐ံုတစ္ခု၊ အမ်ားသံုး မီးဖုိေဆာင္နဲ႔ စားေသာက္ခန္းတုိ႔ ပါ၀င္ပါတယ္။ ဒီလုိ အားလံုးအတြက္ အဆင္ေျပေအာင္ စီစဥ္ေပးထားတာေၾကာင့္ ေအာ္တုိမန္ေခတ္မွာ လူတန္းစားအားလံုးဟာ ပညာသင္ယူခြင့္ ရရွိခဲ့ၾကပါတယ္။ ေနာက္ၿပီး အစားအေသာက္ အခမဲ့ေကၽြးေမြးတာ၊ က်န္းမာေရး အခမဲ့ေစာင့္ေရွာက္ေပးတာနဲ႔ တစ္ခါတစ္ရံမွာ ေနရာထုိင္ခင္း အခမဲ့စီစဥ္ေပးတာေတြကုိ အဲဒီေက်ာင္းေတြက ေဆာင္ရြက္ေပးပါေသးတယ္။ အစၥတန္ဘူလ္ၿမိဳ႕က ဖာသီဟ္ ကူလီယီ (Fatih Kulliye) ကေတာ့ အေဆာင္ေပါင္း ၁၆ ခုပါ၀င္ၿပီး ၀ိဇၨာသိပၸံနဲ႔ ဘာသာအယူ၀ါဒဆုိင္ရာ ဘာသာရပ္ေပါင္းစုံကုိ သင္ၾကားေပးတဲ့ ေက်ာင္းေတာ္ႀကီး ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။

တူရကီႏုိင္ငံ အီဒါရ္နီၿမိဳ႕ရွိ ဘာယာဇစ္ဒ္ ၂ ကူလီယီ (Bayazid II Kulliye) တကၠသုိလ္။ အဆုိပါတကၠသုိလ္တြင္ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္တစ္လံုး၊ အေျခခံစာသင္ေက်ာင္းတစ္ခုႏွင့္ ေဆး႐ံုတစ္႐ံုတုိ႔ ပါ၀င္သည္။

ဒီေက်ာင္းေတြအတြက္ ေငြေၾကးေထာက္ပံ့မႈေတြ ဘယ္က လာပါသလဲ? အခြန္ေငြေတြထဲက အနည္းငယ္သာ ပါ၀င္ၿပီး ၀ကားဖ္ (waqf) လုိ႔ေခၚတဲ့ ျပည္သူေတြလွဴဒါန္းတဲ့ ရန္ပံုေငြနဲ႔ တည္ေဆာက္လည္ပတ္တာ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္တုန္းက အစၥလာမ့္ရဲ႕ ယံုၾကည္ခ်က္ေတြကုိ လုိက္နာသမွ် ကာလပတ္လံုး လူတုိင္းဟာ အဖြဲ႕အစည္းတစ္ခုေအာက္မွာ စာသင္ေက်ာင္း တစ္ေက်ာင္းကုိ တည္ေထာင္လုိ႔ ရပါတယ္။ ၀ကားဖ္ထဲက ရန္ပံုေငြေတြကုိေတာ့ ေက်ာင္းျပဳျပင္ထိန္းသိမ္းမႈ၊ ဆရာေတြအတြက္လစာ၊ ေနရာထုိင္ခင္း၊ ေက်ာင္းသားေတြအတြက္ အစားအေသာက္နဲ႔ ခ်ိဳ႕တဲ့သူအတြက္ ပညာသင္ဆု စတာေတြအတြက္ အသံုးျပဳတာ ျဖစ္ပါတယ္။

အဲဒီအခ်ိန္ေခတ္ကာလက ပညာေရးကုိ အလြန္ေလးစား တန္ဖုိးထားတာေၾကာင့္ ျပည္သူေတြက ေငြေၾကးေတြကုိ ပညာေရးအတြက္ ေဖာေဖာသီသီသံုးစြဲၾကၿပီး၊ ပညာပန္းဟာလည္း ပြင့္လန္း လန္းဆန္းခဲ့ပါတယ္။ ၁၄ ရာစုက မြတ္စလင္ခရီးသြားတစ္ဦးျဖစ္သူ အစ္ဗေန႔ ဘာတူတာ (Ibn Battuta) က မြတ္စလင္ျပည္သူေတြ ပညာေရးကုိ အားေပးပံုကို ေအာက္ပါအတုိင္း မွတ္တမ္းတင္ ေဖာ္ျပခဲ့ပါတယ္။

“ပညာရပ္တစ္ခုခုကုိ သင္ၾကားဖုိ႔ စိတ္အားထက္သန္သူ ဒါမွမဟုတ္ ဘာသာေရးနယ္ပယ္မွာ ဘ၀ကုိ ႏွစ္ျမႇဳပ္ဖို႔ ဆႏၵရွိသူတစ္ေယာက္ဟာ သူ႕ရဲ႕ ရည္ရြယ္ခ်က္ကုိ အေကာင္အထည္ေဖာ္ဖုိ႔ လုိအပ္တဲ့ အေထာက္အပံ့အားလံုး ရရွိပါတယ္”

၂၁ ရာစုရဲ႕ ေက်ာင္းသား ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားဟာ ဒီလုိ အခမဲ့ပညာေရးကုိ ရရွိခ်င္ၾကပါလိမ့္မယ္။ ၁၄ ရာစုဆုိတာ ၾကာေညာင္းခဲ့ၿပီးတဲ့ အတိတ္ကာလတစ္ခု ျဖစ္ေပမယ့္လည္း အဲဒီေခတ္က ပညာေရးက႑မွာ အသံုးျပဳခဲ့တဲ့ အဖြဲ႕အစည္းေတြ၊ ေထာက္ပံ့မႈေတြနဲ႔ အသင္းအဖြဲ႕စနစ္ေတြဟာ ဒီေန႔ေခတ္အခါအထိ တန္း၀င္ေနဆဲ ျဖစ္ပါတယ္။

အစၥလာမ့္ပညာေရးစနစ္မွ အဆင့္ ၄ ဆင့္

၁၈၉၀ ျပည့္ႏွစ္က ဘဂၢဒတ္ၿမိဳ႕ရွိ တကၠသုိလ္တစ္ခု

မြတ္စလင္ေတြဟာ စာသင္ေက်ာင္းေတြကုိ စတင္ တည္ေထာင္တဲ့အခါ သူတုိ႔ဘာေတြ သင္ၾကားမယ္၊ ဘယ္လုိအဆင့္ သတ္မွတ္မယ္ဆုိတဲ့အေပၚ မူတည္ၿပီး ပညာေရးအဆင့္ ၄ ခု ခြဲျခား သတ္မွတ္ၾကပါတယ္။ အဲဒီ ၄ ခုကေတာ့ ပံုမွန္စာသင္ေက်ာင္း (Regular School)၊ အထက္တန္းေက်ာင္း သုိ႔မဟုတ္ စာဖတ္သူမ်ား သင္တန္းေက်ာင္း (House of readers)၊ ဟဒီးဆ္သင္တန္းေက်ာင္းနဲ႔ ေဆးေက်ာင္းတုိ႔ ျဖစ္ပါတယ္။

ပံုမွန္စာသင္ေက်ာင္းဟာ အေျခခံဘာသာရပ္ေတြကုိ သင္ၾကားေပးၿပီး မူလတန္းပညာေရးနဲ႔ ညီမွ်ပါတယ္။  ေက်ာင္းသားေတြဟာ ဒီအဆင့္ ေအာင္ျမင္သြားတဲ့အခါမွာ အသိအမွတ္ျပဳလက္မွတ္ ရရွိၿပီး အထက္တန္းေက်ာင္းကို တက္ေရာက္ခြင့္ ရရွိၾကပါတယ္။ အဲဒီ ပံုမွန္စာသင္ေက်ာင္းေတြကုိ ေက်းရြာေတြမွာ အမ်ားဆံုး ေတြ႕ရပါတယ္။

ဒါရ္-အလ္-ကြာရာ (Dar-al-Qurra) သုိ႔မဟုတ္ စာဖတ္သူမ်ားသင္တန္းေက်ာင္းဟာ အထက္တန္းေက်ာင္းသေဘာမ်ိဳးျဖစ္ၿပီး အာရဘီဘာသာစကားကၽြမ္းက်င္မႈ၊ ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ ဖတ္ရြတ္သရဇၩာယ္မႈကုိ သင္ၾကားပို႔ခ်ေပးပါတယ္။ ဒီအထက္တန္းေက်ာင္းမွာ ေရွ႕ေဆာင္အီမာမ္ေတြနဲ႔ မုအ္ဇင္ (၀တ္ျပဳရန္ႏႈိးေဆာ္သူ) ေတြကုိလည္း ေလ့က်င့္သင္ၾကားေပးပါတယ္။

ဒါရ္-အလ္-ဟဒီးဆ္ (Dar-al-Hadith) သုိ႔မဟုတ္ ဟဒီးဆ္သင္တန္းေက်ာင္းကေတာ့ တမန္ေတာ္ မုဟမၼဒ္သခင္ရဲ႕ ၾသ၀ါဒေတာ္ေတြ သင္ၾကားမႈနဲ႔ သုေတသနျပဳမႈကုိ အထိကထားျပဳလုပ္တဲ့ ေက်ာင္း ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီေက်ာင္းက ၿပီးဆံုးသူေတြဟာ တကၠသုိလ္ဘြဲ႕နဲ႔ တူညီတဲ့ အသိအမွတ္ျပဳလက္မွတ္ကုိ ရရွိၿပီး၊ ဘာသာေရးအသင္းအဖြဲ႕ေတြမွာ ၀င္ေရာက္လုပ္ကုိင္ႏုိင္တဲ့ အဆင့္ကုိ ရရွိတာျဖစ္ပါတယ္။

ေဆးပညာရပ္တစ္ခုတည္းကိုသာ သီးသန္႔သင္ၾကားတဲ့ ေက်ာင္းကုိ ၁၂၃၁ ခုႏွစ္က ဆီးရီးယားႏုိင္ငံၿမိဳ႕ေတာ္ ဒမတ္စကတ္မွာ ဖြင့္လွစ္ခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္ မတုိင္ခင္တုန္းက ေဆးပညာသင္ၾကားမႈကုိ ေဆး႐ံုေတြမွာ ျပဳလုပ္ၿပီး အလုပ္သင္သေဘာမ်ိဳး သင္ၾကားေပးတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ေဆးေက်ာင္းေတြကို ၁၆ ရာစု ေအာ္တုိမန္ဘုရင္တစ္ပါးျဖစ္တဲ့ ဆူလ္တန္ ဆူေလမန္ရဲ႕ လက္ထက္ေနာက္ပိုင္းမွာ က်ယ္က်ယ္ျပန္႔ျပန္႔ ဖြင့္လွစ္လာခဲ့ၾကပါတယ္။

(ကုိးကား- National Geographic ၏ 1001 Inventions – The Enduring Legacy of Muslim Civilization)

၁၇ ရာစုမွ မဟ္မဒ္ အစ္ဗေန႔ အမီရ္ရွားဟ္ (Mehmed ibn Amirshah) ေရးဆြဲခဲ့သည့္ အစၥတန္ဘူလ္ၿမိဳ႕မွ ဂါဇန္ဖာရ္ အဂၢါ (Ghazanfar Aga) မဒ္ရာဆာ စာသင္ေက်ာင္း ပံုတူ။

အပိုင္း(၁)-  ေကာ္ဖီ – ဖတ္ရန္

အပိုင္း(၂) – အစားအေသာက္ဓေလ့ႏွင့္ ဖန္ထည္မ်ား ဖတ္ရန္

အပိုင္း(၃)- နာရီတုိ႔၏ အစ – ဖတ္ရန္

အပုိင္း(၄) – ေခတ္ေပၚစစ္တုရင္ကစားနည္း – ဖတ္ရန္

အပုိင္း(၅) – ဂီတ၏ အရင္းမူလ – ဖတ္ရန္ 

အပုိင္း (၆) – တစ္ကုိယ္ရည္သန္႔ရွင္းေရးႏွင့္ အလွအပ – ဖတ္ရန္ 

အပုိင္း (၇) – ဉာဏ္လွည့္စားကိရိယာမ်ား – ဖတ္ရန္

အပုိင္း (၈) – အလင္းပညာရပ္ႏွင့္ ကင္မရာ – ဖတ္ရန္

အပုိင္း (၉) – ဖက္ရွင္ႏွင့္ စတုိင္ – ဖတ္ရန္

အပုိင္း (၁၀) – ေကာ္ေဇာထုတ္လုပ္မႈ – ဖတ္ရန္